Ο Ιεράρχης που ανέστησε την Κόρινθο μετά το σεισμό του 1928 και διετέλεσε Αντιβασιλέας, Πρωθυπουργός και Αρχιεπίσκοπος της χώρας – Πέθανε αιφνίδια από ανακοπή καρδιάς σαν σήμερα

“Έσπασε χθες μια καρδιά”. Με αυτά τα λόγια στην πρώτη σελίδα της η εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ» αναφέρεται στο κύριο άρθρο της έκδοσης της 21^ης Μαΐου 1949, για το θάνατο του Αρχιεπισκόπου Ελλάδος Δαμασκηνού. «Γεμάτο ήρεμον μεγαλοπρέπειαν υπήρξε το προς την ανυπαρξίαν πέρασμα του ανθρώπου αυτού, τον οποίον ελάξευσεν η ορεινή Ναυπακτία δια να υψώνη το ανάστημά του – ως παρηγορίαν, ως σύμβολον ή ως παράδειγμα – κάθε φορά, που εχαμήλωναν οι άλλοι από σύγχυσιν, αδυναμίαν ή δειλίαν», συνεχίζει το άρθρο.

Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός γεννήθηκε στη Δορβιτσά Ναυπακτίας το 1891, γιος του Νικολάου και της Βασιλικής. Το κατά κόσμον όνομά του ήταν Δημήτριος Παπανδρέου. Έβγαλε το Δημοτικό στο χωριό του, το Γυμνάσιο στην Καρδίτσα υπό την προστασία του θείου του, αρχιμανδρίτη Χριστοφόρου Παπανδρέου (ηγουμένου της Μονής Κορώνης) και στη συνέχεια γράφτηκε στη Θεολογική Σχολή Αθηνών και συγχρόνως στην Ιατρική. Μετά το δεύτερο έτος στην Ιατρική την άφησε και παρακολούθησε τη Νομική. Εξήλθε αριστούχος και από τις δύο Σχολές. Κατατάχθηκε στο Στρατό, παρασημοφορήθηκε για ανδραγαθία, προήχθη σε λοχία και είχε την τύχη να είναι ένας από τους πρώτους Ευζώνους που εισήλθαν στη Θεσσαλονίκη, την ημέρα απελευθερώσεώς της, το 1912.

Μετά την απόλυσή του από το στράτευμα διορίστηκε γραμματέας της Μητρόπολης Αθηνών. Το 1917 μετά το διχασμό, επανερχομένου του Βενιζέλου, με τις ανακατατάξεις που συνέβησαν στην εκκλησιαστική ιεραρχία χειροτονήθηκε διάκονος και αμέσως μετά αρχιμανδρίτης.

Ένα χρόνο αργότερα ο νέος Μητροπολίτης Αθηνών Μελέτιος Μεταξάκης του αναθέτει την ηγουμενία των Μονών Πετράκη και Πεντέλης, που τότε ήταν ενωμένες. Στη συνέχεια του ανατίθεται η αποστολή να πάει στο Άγιον Όρος και να συντάξει τον Καταστατικό Χάρτη που κατοχυρώνει την ελληνικότητα του Αγίου Όρους. Τον Δεκέμβριο του 1922 εκλέγεται Μητροπολίτης Κορίνθου, Σικυώνος, Ζεμενού, Ταρσού και Πολυφέγγους.

Η ποιμαντορία του στην Κόρινθο

Ο νέος Μητροπολίτης Κορίνθου εν έτει 1922 είναι μόλις 31 ετών. Είναι ευφυής, δραστήριος, διαθέτει μόρφωση, κύρος και επιβολή. Ψηλός, μεγαλοπρεπής, αρχοντικός, γλυκύς, προσιτός σε όλους, ελκυστικός στο κήρυγμά του, πρωτότυπος στη διδασκαλία του, ενεργεί πάντα με ταχύτητα έχοντας οδηγό το ένστικτό του και το εύστροφο πνεύμα του. Έτσι πολύ γρήγορα απέκτησε την εμπιστοσύνη του κόσμου και έγινε το ίνδαλμα του ποιμνίου του.

Όπως γράφει το κεντρικό άρθρο της «Ελευθερίας»: «Δεν ήτο απόκοσμος. Προήρχετο από το λαόν και δεν ελησμόνησε ποτέ την προέλευσίν του. Ούτε και την επρόδωσεν όμως. Το σχήμα που έφερε, γίνεται δια τους πολλούς σιδηρούν παραπέτασμα. Δι’ αυτόν – χωρίς ποτέ να του λείψη μία έμφυτος αρχοντιά – έγινε γέφυρα προς τα μύχια της ψυχής του λαού, μαχομένου και μοχθούντος και αγωνιώντος δια την παρούσαν ζωήν περισσότερον, παρά δια τη μέλλουσαν».

Η πιο σημαντική στιγμή του ως Μητροπολίτης Κορίνθου ήρθε τον Απρίλιο του 1928, όταν ο Εγκέλαδος μετατρέπει την Κόρινθο σε σωρό ερειπίων. Ο Δαμασκηνός «όρθιος εστάθη επάνω από τα ερείπια», όπως αναφέρουν τα ρεπορτάζ των εφημερίδων. Απτόητος, συμπαραστέκεται, καθοδηγεί και εμψυχώνει το έντρομο πλήθος. Βάζει τον κόσμο σε σκηνές, χτίζει παραπήγματα, οργανώνει συσσίτια, μοιράζει ρούχα και ζητά από το κράτος και από άλλους φορείς βοήθεια. Και όλα αυτά τα κατευθύνει από ένα σιδηροδρομικό βαγόνι που το χρησιμοποιεί σαν έδρα του και μητροπολιτικό γραφείο.

Λειτουργεί στις σκηνές, αγιάζει τις ψυχές των ανθρώπων και σκορπά δύναμη και κουράγιο. Τον Ιανουάριο του 1929 αναλαμβάνει πρόεδρος του νεοσύστατου Αυτόνομου Οργανισμού Σεισμοπαθών Κορινθίας και συνεργάζεται στενά με τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Λίγες μέρες μετά την πρώτη συνεδρίαση του Οργανισμού στέλνει στον τότε πρωθυπουργό αναλυτική επιστολή με τις σκέψεις του συμβουλίου για την ανοικοδόμηση της Κορινθίας.

«Με βάσιν τον σεισμόπληκτον πληθυσμόν και με σκοπόν την ανέγερσιν των απαραίτητων κτηρίων προς εγκατάστασιν των κατοίκων και αναδημιουργίαν κατά το δυνατόν, της μέχρι της καταστροφής υφιστάμενης εμπορικής και επαγγελματικής κινήσεως και την κατασκευήν των απαραίτητων έργων δημοσίας χρήσεως και κοινής ωφελείας, το απαιτούμενον κεφάλαιον υπολογίζεται εις 450 εκατομμύρια δραχμών», γράφει στην επιστολή στον Ελευθέριο Βενιζέλο και στις τέσσερις σελίδες που ακολουθούν, αναλύει το σχέδιο του:

Προτείνει την εκμετάλλευση των ιαματικών νερών του Λουτρακίου προς όφελος του Οργανισμού για την ανοικοδόμηση της Κορινθίας. Επιχειρηματολογεί υπέρ του να διατεθούν οι αποζημιώσεις της Γερμανίας (σ.σ. από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο) στον Οργανισμό υπό μορφή μακροχρόνιων άτοκων δανείων προς τους σεισμοπαθείς. Κύριο σημείο της επιχειρηματολογίας του είναι ότι η «Κορινθία μη βαρυνόμενη δια τοκοχρεολύτρων, θα δυνηθή ευχερέστερον και το δάνειο ανοικοδομήσεως να εξοφλήση, και το Δημόσιον Ταμείον να μην επιβαρύνει και τας προϋπαρχούσας και νεωστί συναφθείσας υποχρεώσεις της ν’ αντιμετωπίσει τηρούσα αμείωτον την πίστιν της και αποφεύγουσα πάσαν υπέρμετρον επιβάρυνσιν, την οποία δεν θα ήτο εις θέσιν να βαστάση».

Προϊόντος του χρόνου και ανυπομονώντας για την αποκατάσταση της Κορινθίας, ο Δαμασκηνός μεταβαίνει στην Αμερική όπου καταφέρνει να συγκεντρώσει υψηλά ποσά από  τους εκεί ομογενείς. Επιστρέφει στην Κόρινθο και οργανώνει τις ενέργειές του, οι οποίες περιγράφονται αδρά στην Έκθεση του ΑΟΣΚ που στέλνει στον Βενιζέλο:

Ο εξευρωπαϊσμός του Λουτρακίου για τη δημιουργία σύγχρονης λουτρόπολης, η δημιουργία σύγχρονων ρυμοτομικών σχεδίων, η εκτέλεση παραγωγικών έργων και η εξυπηρέτηση κοινωφελών σκοπών, η κτηματογράφηση Λουτρακίου και Κορίνθου, η δημιουργία γέφυρας στο Πέραμα της Ποσειδωνίας που θα ενώνει την Κόρινθο με το Λουτράκι, η κατασκευή, ίδρυση και λειτουργίας Πρακτικής Γεωργικής Σχολής στο Βέλο με την δωρεά ύψους 39.500 δραχμών, των ομογενών της ΑΧΕΠΑ, η κατασκευή και λειτουργίας επαγγελματικής σχολής στην Κόρινθο, δωρεά του Μουσολίνι, η μελέτη για την επέκταση και αναβάθμιση του λιμένος Κορίνθου, η επισκευή και διαπλάτυνση της οδού που συνδέει το Λουτράκι με την Εθνική Οδό, η αισθητική αναβάθμιση του Λουτρακίου ώστε να καταστεί θελκτικός τουριστικός προορισμός, η μελέτη για την ύδρευση της Κορίνθου και η κατασκευή δικτύου αποχέτευσης, η αγορά πυροσβεστικού οχήματος καθότι τα ξύλινα πρόχειρα σπίτια των Κορινθίων μετά τον σεισμό, ήταν επικίνδυνα για φωτιές και άλλα πολλά που δρομολογούσε, σχεδίαζε ή οραματιζόταν ο Μητροπολίτης Κορινθίας.

Στον Αρχιεπισκοπικό Θρόνο

Το φθινόπωρο του 1938 κι αφού έχει προλάβει και έχει εγκαινιάσει αρκετές υποδομές στην Κόρινθο, μεταξύ αυτών και τον Μητροπολιτικό Ναό του Αποστόλου Παύλου, ο Δαμασκηνός εκλέγεται Αρχιεπίσκοπος Αθηνών.

Για τον τότε δικτάτορα Μεταξά, όμως, ο Δαμασκηνός ήταν ο βενιζελικός εκείνος που είχε εκλεγεί στη Μητρόπολη Κορινθίας μετά την επανάσταση του Πλαστήρα το 1922. Για το λόγο αυτό ο Μεταξάς μεθοδεύει προσφυγή στο Συμβούλιο της Επικρατείας. Την προσφυγή καταθέτουν οι Μητροπολίτες Μυτιλήνης Ιάκωβος, Φθιώτιδος Αμβρόσιος και Σάμου Ειρηναίος με κύρια αιχμή ότι ο Μητροπολίτης Δρυϊνουπόλεως ψήφισε παράνομα.

Η ολομέλεια του ΣτΕ συνέρχεται στις 16 Νοεμβρίου και στις 28 του ιδίου μηνός αποφασίζει με ψήφους 8 υπέρ και 7 κατά την ακύρωση της εκλογής. Υπέρ της εγκυρότητας της εκλογής είχαν παρέμβει 32 Μητροπολίτες. Για τον λόγο αυτό η κυβέρνηση φοβούμενη ότι η εκ νέου σύγκληση της Ιεραρχίας θα οδηγούσε πάλι στην εκλογή του Δαμασκηνού, ψήφισε τον Α.Ν. (Αναγκαστικό Νόμο) 1493/38 «περί εκλογής Αρχιεπισκόπου Αθηνών και Μητροπολιτών» που καθόριζε ότι η εκλογή Αρχιεπισκόπου και Μητροπολιτών θα γίνεται από τη Διαρκή Ιερά Σύνοδο των 12 Μητροπολιτών, η οποία θα προτείνη τρία ονόματα και η κυβέρνηση θα επιλέγη το ένα. Έτσι ο Χρύσανθος εξελέγη Αρχιεπίσκοπος Αθηνών, αντικανονικά και παράνομα.

Ο Δαμασκηνός, που είχε συμπληρώσει 20 μέρες Αρχιεπίσκοπος, έστειλε επιστολή στον Μεταξά στις 29 Νοεμβρίου 1938, καταγγέλλοντας την απαράδεκτη παρέμβαση της Πολιτείας, αλλά ματαίως. Αρνείται, όμως, να αναγνωρίση την εκλογή του Χρυσάνθου, ούτε δέχεται να επανέλθη στην έδρα της Κορίνθου. Έτσι από τότε άρχισε ένας ανελέητος πόλεμος των δύο κληρικών. Ο Δαμασκηνός χαρακτηρίζει τον Χρύσανθο «μοιχεπιβάτη» του αρχιεπισκοπικού θρόνου, υπογράφει όλα του τα έγγραφα ως Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και αρνείται κάθε συμβιβασμό. Η κυβέρνηση απομονώνει σε κατ’ οίκον περιορισμό τον Δαμασκηνό στη Σαλαμίνα, στο Μοναστήρι της Φανερωμένης, με αστυνομική φρουρά που απαγορεύει κάθε μετακίνησή του.

Για δυόμισι χρόνια (Δεκέμβριος 1938 – Ιούνιος 1941) ουδείς αμφισβητεί την κανονικότητα του Χρυσάνθου. Όμως όλα αλλάζουν με τον πόλεμο, και μετά το έπος του ’40 έρχεται η Γερμανική επίθεση και κατοχή που καταλύει τα πάντα. Μετά την κατάληψη της Ελλάδας από τους Γερμανούς, ο Δαμασκηνός επιστρέφει στην Αθήνα. Εν τω μεταξύ ο στρατηγός Γεώργιος Τσολάκογλου είχε φθάσει και αυτός στην πρωτεύουσα και σχημάτισε την πρώτη, υπ’ αυτόν, κατοχική κυβέρνηση. Ο Χρύσανθος αρνήθηκε –προς τιμήν του- να τον ορκίσει και αυτό δίνει το έναυσμα στον Τσολάκογλου να επαναφέρει στον Αρχιεπισκοπικό Θρόνο τον Δαμασκηνό με τον οποίο γνωρίζονταν από την Κόρινθο.

Η Κατοχή

Η επανεμφάνιση του Δαμασκηνού στον Αρχιεπισκοπικό Θρόνο συμπίπτει χρονικά με την πιο τραγική περίοδο του Ελληνισμού των τελευταίων 70 ετών. Πείνα και δυστυχία, κατοχή και σκλαβιά. Και ο μεγάλος λιμός του 41. Η έλλειψη τροφίμων οδηγεί στην αύξηση των τιμών και στη μαύρη αγορά, αλλά και στον υποσιτισμό και στην ασιτία. Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός απευθύνεται στο Βατικανό και ζητάει τη βοήθεια του ιδίου του Πάπα.

Από τα μέσα του 1942 ο Δαμασκηνός έρχεται σ’ επαφή με τους Άγγλους και την εξόριστη Ελληνική Κυβέρνηση του Καΐρου. Αρχικά η Αγγλική Κυβέρνηση είναι πολύ επιφυλακτική απέναντί του, αλλά σιγά σιγά λιώνουν οι πάγοι στις σχέσεις τους και για πρώτη φορά υποβάλλεται η ιδέα της σύστασης αντιβασιλείας υπό τον Δαμασκηνό.

Τον Οκτώβριο του ’44 έφυγαν πια οι Γερμανοί και τον Δεκέμβριο ξέσπασαν τα Δεκεμβριανά για 35 μέρες. Ο Δαμασκηνός φαινόταν να είναι η μόνη ισχυρή προσωπικότητα κοινής εμπιστοσύνης και αποδοχής. Ο Άγγλος πρέσβης Λίπερ επανέφερε την πρόταση να γίνη Αντιβασιλεύς ο Δαμασκηνός, αλλά ο Τσώρτσιλ δίσταζε διότι φοβόταν, ότι θα γινόταν ένας «δικτάτωρ της Αριστεράς». Και μόνο όταν ήλθε στην Αθήνα και ανέβηκε με τανκ στο ξενοδοχείο της Μεγάλης Βρετανίας γνωρίζοντας τον Αρχιεπίσκοπο και συνεργαζόμενος μαζί του, μεταπείσθηκε και κατέληξε στην εκτίμηση ότι ο Δαμασκηνός ήταν «ο ισχυρός και κατάλληλος ανήρ» που χρειαζόταν εκείνη τη στιγμή η Ελλάδα. Έτσι επιστρέφοντας στο Λονδίνο υποχρέωσε τον επιμόνως αρνούμενο Βασιλέα Γεώργιο να δεχθή τη λύση Δαμασκηνού.

Έτσι στις 31 Δεκεμβρίου 1944 ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Δαμασκηνός ορκίζεται Αντιβασιλεύς, αξίωμα στο οποίο παραμένει για περίπου 2 χρόνια, έως τις 27 Σεπτεμβρίου 1946. Να σημειώσουμε εδώ ότι για 15 μέρες (15 Οκτωβρίου 1945-1 Νοεμβρίου 1945) ήταν συγχρόνως και ο Πρωθυπουργός της χώρας. Η Αρχιεπισκοπική θητεία του διήρκεσε οκτώ χρόνια (1941-1949).

Στις 20 Μαΐου 1949 εντελώς απρόοπτα ο «Παπαφλέσσας» της Κορινθίας Αρχιεπίσκοπος Ελλάδος Δαμασκηνός άφησε την  τελευταία του πνοή σε ηλικία 58 ετών από ανακοπή καρδιάς. Όλη η Ελλάδα τον πένθησε. Μια μεγάλη μορφή της Ελληνικής Εκκλησίας, αλλά και της ελληνικής πολιτικής ιστορίας (σε πολύ κρίσιμες περιόδους) πέρασε στην ιστορία.

Για το τέλος θα αναφέρουμε την απάντηση του Δαμασκηνού στον Γερμανό στρατηγό Αντρέ στην Αθήνα, όταν απειλήθηκε ότι θα συλληφθεί και θα εκτελεστεί επειδή προστάτευε το λαό και προσπαθούσε να διασώσει τους προς εκτέλεση Έλληνες. Το ύφος και τα λόγια της απάντησής του είναι δηλωτικά της γενναίας ψυχής του και της ανυπότακτης φύσης του:

«Οι Έλληνες Ιεράρχες δεν εκτελούνται διά πυροβολισμών παρά διά απαγχονισμού. Παρακαλώ να διατηρήσουμε την παράδοση»!

Πηγές:

• Ψηφιακό Αρχείο ΕΡΤ
• http://www.parembasis.gr
• Αρχείο Εφημερίδων Ελληνικής Βουλής
• Ηλία Βενέζη, «Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός»