του Τάσου Χριστάκη^*

Η γενιά Άλφα ⁽¹⁾ έχει χαρακτηριστεί ως “η γενιά της οθόνης” (Glass Generation), καθώς η επαφή της με την τεχνολογία και τις οθόνες ξεκινάει από τις πρώτες ακόμα στιγμές της ζωής των βρεφών στο μαιευτήριο. Το γεγονός αυτό, δημιουργεί μια εντελώς καινούρια συνθήκη για τις νέες γενιές ως προς τη χρήση των ψηφιακών μέσων και την έκθεση τους σε οθόνες. Τα μέχρι τώρα στοιχεία για τις άμεσες και τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις αυτού του φαινομένου στην ανάπτυξη των παιδιών είναι συγκριτικά ελάχιστα και για τον λόγο αυτό οι ερευνητές του πεδίου παγκοσμίως μελετούν εντατικά τα αναδυόμενα αυτά δεδομένα.

Επιπρόσθετα, η χρήση των ψηφιακών μέσων στην οικογενειακή ζωή αυξήθηκε δραματικά κατά τη διάρκεια της πανδημίας του Covid-19, αυξάνοντας ταυτόχρονα και τις ανησυχίες σχετικά με την επίδραση της χρήσης οθονών ιδιαίτερα στα παιδιά προσχολικής ηλικίας. Στην χώρας μας, αρκετοί είναι οι γονείς οι οποίοι αναζητούν τεκμηριωμένη καθοδήγηση για τη χρήση οθονών από τα παιδιά τους, σε ζητήματα που σχετίζονται με τη διάρκεια της επιτρεπόμενης έκθεσης, το περιεχόμενο της, τον καθορισμό των ορίων και τέλος την επίδραση στην υγεία και την ανάπτυξη των παιδιών.

Αρχικά να αναφέρουμε ότι σύμφωνα με τις κατευθυντήριες οδηγίες του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (WHO), τα παιδιά κάτω των 5 ετών δεν θα πρέπει να ξεπερνούν την 1 ώρα ημερησίως έκθεσης σε οθόνες και μάλιστα σε προγράμματα ποιοτικού περιεχομένου, ενώ μηδενική θα πρέπει να είναι η έκθεση σε οθόνες για τα παιδιά ηλικίας μικρότερης των 2 ετών ⁽²⁾. Εξαίρεση στους προαναφερθέντες χρόνους αποτελεί η διαδραστική συνομιλία μέσω εφαρμογών βιντεοκλήσης, προκειμένου να υποστηριχθούν στενές οικογενειακές ή φιλικές σχέσεις εξ αποστάσεως ⁽³⁾, ανάγκη η οποία μεγιστοποιήθηκε κατά την περίοδο της πανδημίας.

Τα ευρήματα ωστόσο της διεθνούς βιβλιογραφίας σχετικά με τη χρήση οθόνης από παιδιά, απέχουν κατά πολύ από τα προτεινόμενα όρια. Ακόμη και πριν από τη ραγδαία αύξηση που επέφερε η πανδημία του Covid-19, ο μέσος χρόνος έκθεσης σε οθόνες για τα παιδιά έως 5 ετών ήταν σημαντικά μεγαλύτερος από τις συστάσεις ⁽⁴⁾. Επιπρόσθετα, οι τηλεοράσεις, τα κινητά και τα tablet κυριαρχούν στον συνολικό χρόνο οθόνης για αυτές τις ηλικίες με τους ιστότοπους αναπαραγωγής βίντεο όπως το YouTube να εντοπίζονται πρώτοι στις προτιμήσεις των παιδιών, τα οποία συνήθως παρακολουθούν περιεχόμενο δίχως επίβλεψη από κάποιον ενήλικα ⁽⁵⁾, ενώ εντυπωσιακό είναι και το ποσοστό χρήσης συσκευών αφής σε παιδιά κάτω των 3 ετών, το οποίο ξεπερνάει το 60% ⁽⁶⁾.

Όσον αφορά στις επιπτώσεις της έκθεσης σε οθόνες παιδιών προσχολικής ηλικίας, διακρίνονται σε αναπτυξιακές, ψυχοκοινωνικές και σωματικές. Ως πρώιμος δείκτης αναπτυξιακού κινδύνου που σχετίζεται με την αυξημένη έκθεση των παιδιών σε οθόνες θεωρείται η καθυστερημένη κατάκτηση της γλώσσας με φτωχή χρήση λεξιλογίου και γραμματικής ⁽⁷⁾ καθώς και η υστέρηση στις θεμελιώδεις γνωστικές και εκτελεστικές δεξιότητες όπως είναι η εστίαση της προσοχής, η μνήμη και ο έλεγχος των παρορμήσεων ⁽⁸⁾. Επιπλέον, η αυξημένη χρήση οθονών στα παιδιά προσχολικής ηλικίας συνδέεται με μεταβαλλόμενα επίπεδα σωματικής δραστηριότητας, υιοθέτηση συνηθειών καθιστικής συμπεριφοράς αλλά και διαταραχές ύπνου ⁽⁹⁾.

Από τα παραπάνω συνάγεται ότι η πρώιμη παιδική ηλικία μπορεί να είναι μια κρίσιμη περίοδος για να δοθεί προτεραιότητα στις παρεμβάσεις που αποτρέπουν την προβληματική χρήση της οθόνης. Η ενθάρρυνση της συμμετοχής και της αλληλεπίδρασης των γονιών μπορεί να βοηθήσει τα παιδιά να χρησιμοποιήσουν τα ψηφιακά μέσα με θετικούς και ασφαλείς τρόπους: εκπαιδευτικούς, ευφάνταστους και παιχνιδιάρικους. Για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος οι γονείς θα πρέπει να θέσουν ορισμένες προτεραιότητες αλλά και όρια:

– Ελάττωση του χρόνου έκθεσης των παιδιών σε οθόνες: Οι γονείς θα πρέπει να ακολουθούν τις συστάσεις των ειδικών ως προς τον χρόνο έκθεσης των παιδιών σε οθόνες. Ο χρόνος που περνούν τα παιδιά μπροστά από μια οθόνη δεν θα πρέπει να αποτελεί μέρος της ρουτίνας της φροντίδας του παιδιού και σε καμία περίπτωση δε θα πρέπει να συμπίπτει με τα οικογενειακά γεύματα. Επιπλέον θα πρέπει να αποφεύγεται η έκθεση των παιδιών σε οθόνες για τουλάχιστον 1 ώρα πριν την καθιερωμένη ώρα ύπνου του παιδιού.

– Μετριασμός των κινδύνων που σχετίζονται με τον χρόνο έκθεσης σε οθόνες: Οι γονείς θα πρέπει να είναι πάντοτε παρόντες κατά την χρήση οθόνης από τα παιδιά, να ενθαρρύνουν τη χρήση εκπαιδευτικού και διαδραστικού περιεχομένου ενώ ταυτόχρονα να αποτρέπουν την έκθεση σε παθητική προβολή, διαφημιστικά μηνύματα, στερεοτυπικό και άλλο προβληματικό περιεχόμενο. Η επιμέλεια του περιεχομένου με την δημιουργία λίστας αναπαραγωγής ή με την επιλογή κατάλληλων καναλιών σε πλατφόρμες όπως το Youtube αποτελεί μια καλή πρακτική για την επίτευξη αυτού του στόχου.

– Η οικογένεια θα πρέπει να δίνει το καλό παράδειγμα: Είναι σκόπιμο να αξιολογηθούν οι τρέχουσες συνήθειες για τη χρήση οθόνης από γονείς και μεγαλύτερα αδέρφια και να οριστεί ένα οικογενειακό πλάνο για το πότε και πως μπορούν να χρησιμοποιούνται οι οθόνες στο σπίτι. Τα μεγαλύτερα αδέρφια – όπου αυτά υπάρχουν – θα πρέπει να ενθαρρύνονται ώστε να καθοδηγούν τα μικρότερα παιδιά στην ορθή χρήση των οθονών. Είναι σημαντικό να δοθεί προτεραιότητα στην κοινή οικογενειακή χρήση οθόνης, έναντι της μοναχικής χρήσης από παιδιά. Για παράδειγμα μπορεί να οριστεί η προβολή κάποιας κατάλληλης για όλους ταινίας σε εβδομαδιαία βάση. Οι κανόνες και τα όρια που θα τεθούν στην χρήση οθονών θα πρέπει να τηρούνται από όλα τα μέλη της οικογένειας και από τους ίδιους τους γονείς, με μοναδική εξαίρεση φυσικά τον χρόνο εργασίας.

Εν κατακλείδι, είναι σημαντικό οι γονείς να θυμούνται ότι σε κάθε περίπτωση ότι ο υπερβολικός χρόνος στην οθόνη σημαίνει χαμένος χρόνος για υγιές παιχνίδι και ευκαιρίες μάθησης. Για τον λόγο αυτό οφείλουν να ενθαρρύνουν την συμμετοχή των παιδιών τους σε δραστηριότητες που δε σχετίζονται με τη χρήση οθόνης, όπως το διάβασμα, τα επιτραπέζια παιχνίδια, οι χειροτεχνίες, το παιχνίδι στην ύπαιθρο και άλλες υπαίθριες δραστηριότητες. Τα όρια και οι αντοχές για καθέναν από εμάς είναι διαφορετικά, το μέλλον όμως είναι κοινό για όλους. Για ένα καλύτερο αύριο, οφείλουμε να επενδύσουμε στην δημιουργική ανάπτυξη των παιδιών μας σήμερα.

^*Ο Τάσος Χριστάκης είναι επιστήμονας δεδομένων με ειδίκευση στις πολιτικές υγείας και υποψήφιος διδάκτορας του πανεπιστημίου Θεσσαλίας όπου μελετάει τη χρήση οθόνης από παιδιά προσχολικής ηλικίας. Για σχόλια, παρατηρήσεις, κριτικές ή οτιδήποτε άλλο μη διστάσετε να επικοινωνήσετε στο: tassoschristakis@uth.gr

Παραπομπές

1. Η γενιά Άλφα (Generation Alpha ή Glass Generation) περιλαμβάνει τα παιδιά που γεννήθηκαν ή θα γεννηθούν μεταξύ των ετών 2010 και 2024.

2. World Health Organization. (2019). Guidelines on physical activity, sedentary behaviour and sleep for children under 5 years of age. World Health Organization.

3. Sundqvist, A., Koch, F. S., Birberg Thornberg, U., Barr, R., & Heimann, M. (2021). Growing up in a digital world–digital media and the association with the child’s language development at two years of age. Frontiers in psychology, 12, 569920.

4. Kuzik, N., Cameron, C., Carson, V., Chaput, J. P., Colley, R., Doiron, J., … & Tremblay, M. S. (2023). The 2022 ParticipACTION Report Card on Physical Activity for Children and Youth: Focus on the COVID-19 pandemic impact and equity-deserving groups. Frontiers in Public Health, 11, 1172168.

5. Rideout, V., & Robb, M. B. The Common Sense Media Census 2020: Media Use by Kids 0 to 8.

6. Auxier, B., Anderson, M., Perrin, A., & Turner, E. (2020). Parenting children in the age of screens.

7. American Academy of Pediatrics, Council on Communications and Media. Media and young minds. Pediatrics 2016;138(5): e20162591.

8. Barr, R., McClure, E., & Parlakian, R. (2018). Screen sense: What the research says about the impact of media on children aged 0-3 years old. Washington, DC: Zero to Three.

9. Tremblay, M. S., Chaput, J. P., Adamo, K. B., Aubert, S., Barnes, J. D., Choquette, L., … & Carson, V. (2017). Canadian 24-hour movement guidelines for the early years (0–4 years): an integration of physical activity, sedentary behaviour, and sleep. BMC public health, 17(5), 1-32.